Anlamın insan yaşamındaki yeri çoğu zaman gözden kaçırılır, çünkü gündelik hayatın akışı içinde bizden beklenen şey, olayların nedenlerini sıralamak ve dünyayı açıklanabilir kılmaktır. Bir çocuğun “neden?” diye başlayan sorularına verilen yanıtların çoğu, aslında yalnızca nedensel zinciri göstermeye yöneliktir. Ancak insanın ruhsal varoluşunda “neden” sorusunun tatmin edici yanıtı hiçbir zaman salt bir sebep-sonuç ilişkisi değildir. Bir şeyin neden öyle olduğuna dair açıklama, onun anlamını vermez; yalnızca işleyişini betimler. Anlam, nedenlerin gösterdiğinden farklı bir boyutta ortaya çıkar ve kendi önemini tam da bu indirgenemezliğinde bulundurur.
Anlam, açıklamanın sonunda varılan bir sonuç değil, daha baştan insana dünyada olmanın ne demek olduğunu hissettiren bir zemindir. Kimi zaman bir bakış, bir söz ya da önemsiz gibi görünen bir ayrıntı, insana kendi yaşamının bütünlüğüne dair sezgisel bir açıklık kazandırır. Bu açıklık, bir şeye neden-sonuç ilişkileriyle açıklık getirmekten farklıdır. Çünkü anlam, özünde kişiye özgüdür. Bir olayın biri için taşıdığı anlam, aynı olayın bir öteki için doğuracağı çağrışımlardan büsbütün farklı olabilir. Nedensel açıklamalar, herkes için geçerli olacak biçimde genellenebilir. Ama anlam, kişisel bir yankı alanında var olur.
Tam da bu nedenle anlam, basitçe “bir şeyin nedeni” değildir. Örneğin kaybın anlamını düşündüğümüzde, kaybın neden yaşandığını açıklamak, kaybın doğurduğu anlamı tüketmez. Kaybın anlamı, kişinin kendi geçmişi, ilişkileri, değerleri ve bilinçdışı arzularıyla örülmüş çok katmanlı bir dokuda ortaya çıkar. Nedeni bilmek, kaybın ağırlığını hafifletmeyebilir; ama onun anlamını kavramak, insana yaşadığı deneyimi dönüştürme ve yeniden konumlandırma imkânı verir. Böylece anlam, bir tür yeniden yerleştirme, var olanı başka bir bağlamda görme gücüdür.
Bu noktada anlamı yalnızca bir yanıt ya da açıklama olarak değil, bir ilişki olarak düşünmek gerekir. İnsan, dünyayla, başkalarıyla ve kendi iç dünyasıyla kurduğu ilişkide anlamı üretir. Bu üretim, çoğu kez bilinçli bir kararın değil, yaşantının akışında kendiliğinden oluşan bir sürecin sonucudur. Bu yüzden anlam, önceden sahip olunacak ya da dışarıdan edinilecek bir bilgi değil, insanın yaşantısı içinde açılan bir olasılıktır. Bir başka deyişle anlam, hazır bekleyen bir nesne gibi bulunmaz; ancak ilişki kurulduğunda doğar.
Burada özgünlük meselesi önem kazanır. Anlamın özgünlüğü, yalnızca kişiden kişiye değişmesiyle sınırlı değildir. Aynı kişi için bile zamanla dönüşebilir. Bugün anlamsız gelen bir şey, yarın bambaşka bir bağlamda derin bir anlam kazanabilir. Bu, anlamın sabit bir içerik taşımadığını, daha ziyade varoluşun dinamiklerine bağlı olarak sürekli yeniden üretildiğini gösterir. Dolayısıyla anlam, yalnızca sorulan soruya verilen bir yanıt değil, kişinin kendisiyle ve dünyayla ilişkisinde açığa çıkan canlı bir harekettir.
Buradan hareketle şunu söyleyebiliriz: Anlam, açıklamanın alternatifi değil; tamamlayıcısıdır. Fakat aynı zamanda açıklamayı aşar. İnsan yalnızca nedenleri bilmekle tatmin olmaz. Çünkü nedenler dünyayı düzleştirir, fakat insanın varoluşu düz değildir. Anlam, bu düzleştirilmiş açıklamanın ötesinde, kişiye özgü kıvrımların, tarihsel ve duygusal bağlamların içine yerleşir. Belki de insan olmanın en belirgin özelliği, dünyaya dair sürekli açıklama yapabilme kapasitesi değil, dünyayı anlamlandırma zorunluluğudur.
Anlam, insanı kendi varoluşuna bağlayan ince iplikler gibidir. Bu iplikler görünmezdir, elle tutulamaz; ama koparıldıklarında insan boşlukta kalır. Nedensel açıklamalar bu ipliklerin yokluğunu telafi edemez. Çünkü nedenler, bir şeyin nasıl işlediğini anlatır; ama insanın neden yaşadığını, neden acı çektiğini ya da neden umut ettiğini açıklamaz. İşte anlam tam da bu soruların alanına aittir. Yanıt verilemeyen ama yaşantı içinde hissedilen, kişiyi kendi kendisine bağlayan soruların alanına.
Sonuç olarak, anlamla kurulan bağ, insanın kendini anlama biçiminin temelidir. Anlam, dışsal bir açıklamanın sunduğu tatminle kıyaslanamayacak kadar içsel, özgün ve dönüştürücü bir kuvvet taşır. Nedenler dünyayı açıklamaya yarar; ama anlam, insanı dünyaya bağlar. Ve belki de en önemli fark burada yatar. Nedenler zihni ikna eder, anlam ise ruhu ikna eder.
Fakat bu noktada sorulması gereken bir başka şey vardır: “Anlamın eksikliği neye yol açar?” İnsan yaşamında anlamın yokluğu, çoğu zaman yalnızca bir “boşluk hissi” olarak tanımlanır. Fakat bu boşluk, pasif bir eksiklikten ibaret değildir. Varoluşu kemiren aktif bir huzursuzluktur. İnsan, anlamın olmadığı yerde yalnızca dünyadan değil, kendi kendisinden de kopar. Çünkü anlam, kişiyi kendine bağlayan köprüdür. Bu köprü ortadan kalktığında, yaşamın akışı içindeki her şey, nedensel açıklamalarla hâlâ açıklanabilir olsa da, kişinin gözünde içi boş bir tekrar halini alır.
Anlamın eksikliği, aynı zamanda zaman algısını da dönüştürür. Anlamlı bir yaşamda geçmiş, şimdiye bağlanır ve geleceğe açılır. Olayların sürekliliği bir bütünlük oluşturur. Oysa anlamdan yoksun yaşamda zaman parçalanır. Geçmiş yalnızca ölü bir birikimdir, gelecekse kör bir belirsizlik. Bu parçalanmışlık, insanın dünyadaki yerini kavrayamamasına, kendisini sürekli “yabancı” gibi hissetmesine yol açar. Dolayısıyla varoluşsal boşluk, yalnızca “bir şeylerin eksik olması” değildir; kişinin kendisini, kendi yaşamının öznesi olarak kuramamasıdır.
Bu noktada yeniden şunu hatırlamak gerekir: Anlam, bir yanıt değil, bir bağdır. Anlamdan yoksunluk, bağsızlıktır. Ve insan, bağ kuramadığında yalnızca dünyadan değil, kendi ruhsal varlığından da uzak düşer. İşte bu yüzden anlam, yaşantının en temel ihtiyacıdır. Çünkü anlam olmadan, nedenler ne kadar ikna edici olursa olsun, yaşam insana kendi bütünlüğünü hissettirmez.